ειδικού συνεργάτη
Με αφορμή της εξελίξεις στις σχέσεις Σερβίας – ΠΓΔΜ το EMEAgr επιχειρεί μια “βουτιά” στο παρελθόν προκειμένου να θυμηθούμε πως ήταν, όταν οι δύο χώρες αυτές ήταν “ένα”, κάτω από την κοινή σημαία της πάλαι ποτέ Γιουγκοσλαβίας, εστιάζοντας φυσικά στο πεδίο της οικονομίας!
Η οικονομία της Γιουγκοσλαβίας ήταν διαφορετική από εκείνη της Σοβιετικής Ένωσης των υπόλοιπων Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών τόσο στην ανατολική Ευρώπη, όσο και στα Βαλκάνια και στον υπόλοιπο κόσμο.
Παρά τα αρκετά κοινά που είχαν όλες οι σοσιαλιστικές οικονομίες, εκείνη της Γιουγκοσλαβίας διαφοροποιήθηκε κυρίως διότι ήδη από το 1948 έχουμε την διάσπαση Τίτο / Στάλιν, γεγονός που απομόνωσε οικονομικά την Γιουγκοσλαβία από τα υπόλοιπα Σοσιαλιστικά κράτη.
Το κλίμα εκείνης της περιόδου (μετά τον ΒΠΠ) ήταν χωρισμένο στο γνωστό δίπολο Δύσης και Σοβιετικής Ένωσης. Από την μία είχαμε τις ΗΠΑ που καθώς είχαν μπει στον πόλεμο όταν ήταν ήδη προς το τέλος του και δεν είχε υποστεί τις ζημιές της Ευρώπης, μπορούσε να ενισχύσει οικονομικά τις χώρες της Δύσης.
Με το γνωστό Σχέδιο Μάρσαλ (1948) οι ΗΠΑ, χρηματοδότησαν 13 δισ. δολ. (κυρίως στέλνοντας υλικά και μηχανές τα οποία με την μορφή δανείων έφταναν στην Ευρώπη με την προοπτική ότι στο μέλλον θα επιστραφούν τα δάνεια αγοράζοντας μόνο αμερικάνικα προϊόντα και ευρωπαϊκά κα όχι σοβιετικά) την Ευρώπη αφενός για να συμβάλουν στην ανοικοδόμηση της και αφετέρου για να ανακόψουν την Σοβιετική επιρροή. Αξίζει να τονίσουμε πως ο ψυχρός πόλεμος ξεκινά αμέσως μετά τον ΒΠΠ. Για αυτό και στο σύνολο τους οι Γερμανοί επιχειρηματίες που είχαν συνεργαστεί με τον Χίτλερ απαλλάχτηκαν από τις δίκες της Νυρεμβέργης για να συμβάλλουν στην ανοικοδόμηση της Ευρώπης μέσω των εταιρειών τους (Deutsche Bank, Krupp’s, Siemens, VW κ.λπ.)
Στην άλλη άκρη είχαμε τα σοσιαλιστικά κράτη τα οποία με επίκεντρο την Μόσχα ξεκίνησαν αμέσως την δική τους ανοικοδόμηση (Σχέδιο Μολοτοφ 1947). Καθώς στην πλειοψηφία τους ήταν αγροτικές χώρες, το πρώτο που ξεκινά να γίνεται είναι η εκβιομηχάνιση των χωρών αυτών.
Ξεκινά λοιπόν η κατασκευή μεγάλων έργων σε όλους τους τομείς. Σχέδια 5ετίας και μαζική εργασία κυρίως “εθελοντικού τύπου” καθώς σε μια σοσιαλιστική οικονομία το κέρδος δεν είναι στόχος. Στόχος είναι η δουλειά και η από κοινού αναδιανομή του πλούτου.
Η Γιουγκοσλαβία λοιπόν μετά το μετά το ΒΠΠ ξεκινά 5ετή σχέδια σε όλους τους τομείς της παραγωγής. Ηλεκτροδότηση σε όλη την έκταση της χώρας, κατασκευή μεγάλων βιομηχανιών, αγροτικών συνεταιρισμών κ.λπ.
Όλα ήταν κρατικά, όμως επιτρεπόταν η λειτουργία μικρών ιδιωτικών επιχειρήσεων. Ιδιαίτερα το νεανικό εργατικό δυναμικό είχε πρωταρχικό ρόλο καθώς αυτοί ήταν το “μέλλον”. Ο Τίτο ξέροντας πως έχει πολλές διαφορετικές εθνικές ομάδες με εθνικιστές σε κάθε χώρα (Κροατία, Σερβία, Σλοβενία, Βοσνία, ΠΓΔΜ) δημιούργησε ένα νέου είδους “εθνικό χαρακτηρισμό” εκείνον την ενότητας και της αδερφοσύνης (μικτοί γάμοι, μετακινήσεις και μετεγκατάσταση του πληθυσμού ελεύθερα σε κάθε μέρος κ.λπ.). Μάλιστα από τα πρώτα μεγάλα έργα ήταν ο δρόμος της αδερφοσύνης που επεκτείνονταν από την Σλοβενία ως την ΠΓΔΜ. Ο Τίτο μετά την διάσπαση με τον Στάλιν ζητά οικονομική βοήθεια από τις ΗΠΑ και την εγκρίνουν. Ο Στάλιν είχε απορρίψει το σχέδιο Μάρσαλ ένα χρόνο νωρίτερα και ένας από τους λόγους της κόντρας με τον Τίτο ήταν και αυτός.
Το 1950 και 1960 αντί για κρατικές βιομηχανίες η Γιουγκοσλαβία είχε εφαρμόσει ένα υβρίδιο μεταξύ σοβιετικού τύπου ελέγχου της οικονομίας και ελεύθερης αγοράς. Ο έλεγχός ήταν στα χέρια συμβουλίων εργατών σε κάθε μεγάλη βιομηχανία.
Οι βιομηχανίες που λειτουργούσαν ήταν: μεταλλουργία, βιομηχανικές μονάδες παραγωγής εργαλείων και οχημάτων, πετρελαιοειδή, υφαντουργίες, μηχανήματα και εξοπλισμός, χημικά προϊόντα, επεξεργασία ξύλου, επεξεργασία τροφίμων, χαρτοπολτός και χαρτί, μηχανοκίνητα οχήματα, δομικά υλικά κ.λπ.
Το μεγάλο εξαγώγιμο προϊόν ήταν τα αγροτικά. Κυρίως διότι η Δύση, ήταν πάντα πιο προηγμένη τεχνολογικά οπότε οι δυτικές βιομηχανίες ήταν καλύτερες και πιο οργανωμένες. Εξάλλου όλο το ανατολικό μπλοκ πέτυχε την μεγάλη αλλαγή μέσα σε λίγο χρόνο (τρεις δεκαετίες σχεδόν) όμως δεν μπορούσε να ανταγωνιστεί την Δύση όπως άλλωστε γίνεται και σήμερα. Παρόλα αυτά όμως ήταν μια αξιομνημόνευτη προσπάθεια.
Μετά τον θάνατο του Στάλιν το 1953 η Γιουγκοσλαβία έρχεται πιο κοντά στην Σοβιετική Ένωση, όμως ήδη από τα μέσα του ’50 η Ένωση έχει αρχίσει να μετατρέπεται σε ένα κλειστό γραφειοκρατικό οικονομικό μοντέλο το οποίο δεν είναι μακροπρόθεσμα βιώσιμο καθώς δεν προωθείται καμία σχεδόν καινοτομία και όλος ο έλεγχος γίνεται από έναν κλειστό πυρήνα ηλικιωμένων ανδρών που φοβούνται ότι με τον παραμικρό παραστράτημα θα χάσουν την εξουσία και το κεφάλι τους.
Το 1970 έρχεται και η πετρελαϊκή κρίση που έβλαψε όλο τον κόσμο και αρχίζει να αλλάζει το παγκόσμιο οικονομικό μοντέλο (εδώ αρχίζει αυτό αργότερα γίνεται γνωστό ως νεοφιλελευθερισμός).
Η κρίση ανεβάζει το εξωτερικό χρέος της Γιουγκοσλαβίας και το γραφειοκρατικό σύστημα της δυσκολεύεται να αντεπεξέλθει στις απαιτήσεις της αγοράς. Μάλιστα υπάρχουν και πολλά εμπάργκο οικονομικά από την Δύση μέσω του ΔΝΤ. Γιατί αν και ο Τίτο ήταν στο σχέδιο Μάρσαλ (όχι επίσημα όπως τα Δυτικά κράτη αλλά άτυπα μέσω οικονομικής ενίσχυσης) όλη του η χρηματοδότηση γινόταν μέσω ΔΝΤ και Παγκόσμιας Τράπεζας και μέσω κρατικών δανείων. Οπότε κάθε φορά που ο Τίτο ξέφευγε είχε οικονομικές κυρώσεις και εμπάργκο. Επίσης οι εξαγωγές δεν γίνονταν σε δυτικές χώρες αλλά σε ανατολικές, ασιατικές και αφρικανικές. Πάλι όμως λόγω του ψυχρού πολέμου ο οικονομικός ανταγωνισμός δεν επέτρεπε στα προϊόντα των Σοβιετικών χωρών να επεκταθούν σε όλη την παγκόσμια αγορά. (Ιαπωνία, Ν. Κορέα, κ.λπ.).
Γεωγραφικά οι βιομηχανίες ήταν μοιρασμένες σε βορά και νότο. Με τον βορά να έχει την μερίδα του λέοντος. Ο νότος ΠΓΔΜ και Κόσοβο, ήταν μάλλον αδικημένες περιοχές, διότι γεωπολιτικά ο Τίτο φοβόταν του γειτονικούς κινδύνους (Βουλγαρία, Αλβανία, Ελλάδα). Λόγω όμως του κοινού ταμείου της Γιουγκοσλαβίας δεν γινόταν αισθητή η διαφορά αυτή ανάμεσα σε βορά και νότο. Το Μαυροβούνιο ήταν τουριστικός προορισμός κυρίως.
Η περίπτωση της Zastava
Ένα εξαιρετικό παράδειγμα ήταν το Zastava. Μια βιομηχανία που από το 1950 ξεκινά να φτιάχνει αυτοκίνητα γιατί το σύνολο των εργατών αποφάσισε πως μπορούν να το καταφέρουν οπότε ψήφισαν και συλλογικά αποφάσισαν να ξεκινήσουν να παράγουν αυτοκίνητα. Λόγω συνεργασίας με την Δύση η Fiat συνεργάστηκε με την Zastava και ξεκίνησε την παραγωγή κάποιων μοντέλων της στην Σερβία. Αργότερα η βιομηχανία έφτιαξε και το δικό της μοντέλο το YUGO η χάρη του οποίου έφτασε έως και τις ΗΠΑ!
Από το θάνατο του Τίτο το 1980 και μετά ξεκινά η αντίστροφη μέτρηση. Την δεκαετία του 80 οι εθνικισμοί καλπάζουν και το 1990 η Σλοβενία και η Κροατία ανεξαρτητοποιούνται. Στα τέλη της δεκαετίας ξεκινούν οι πόλεμοι και μέχρι τα τέλη του 90 έχει επέλθει η τελική διάλυση.
