του Δημήτρη Ζαφειριάδη*
Η δύσκολη οικονομική και κοινωνική συγκυρία που δημιουργεί η πολύχρονη και βαθιά οικονομική κρίση, σε συνδυασμό με την αναζήτηση νέου αναπτυξιακού προτύπου και την ανάδειξη της επιχειρηματικότητας ως ατμομηχανής για τη νέα εποχή, έχουν φέρει ξανά, τα τελευταία χρόνια, στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος για την επιστήμη του management και της συμβουλευτικής υποστήριξης επιχειρήσεων το θέμα της διαδοχής ηγεσίας στις οικογενειακές επιχειρήσεις.
Το ζήτημα δεν είναι καινούργιο. Αντιθέτως έχει απασχολήσει πολλές γενιές, σε διαφορετικούς τόπους και κοινωνίες, και αποτελεί μια δύσκολη εξίσωση της ανθρώπινης ζωής, που σε κάθε εποχή έχει λυθεί με διαφορετικό τρόπο και με άλλες απαντήσεις.
Στην Ελλάδα της πολύχρονης κρίσης, τα νούμερα φωτίζουν μια άλλη οπτική για το θέμα της διαδοχής στις οικογενειακές επιχειρήσεις. Πρώτο στοιχείο: Ο μεγαλύτερος αριθμός των επιχειρήσεων στην Ελλάδα, περίπου πάνω από το 90% είναι οικογενειακές επιχειρήσεις. Είναι όμως λάθος να συγχέονται ή να ταυτίζονται οι οικογενειακές επιχειρήσεις αποκλειστικά με τις μικρές ή ατομικές επιχειρήσεις. Θετικό στοιχείο είναι ότι από τη λίστα των 20 πιο κερδοφόρων επιχειρήσεων στην Ελλάδα, η μεγάλη πλειοψηφία έχουν χαρακτήρα οικογενειακής επιχείρησης αφού ελέγχονται και διοικούνται από οικογένειες. Το αρνητικό είναι ότι τα τελευταία επτά χρόνια της κρίσης στην Ελλάδα κλείνουν, κατά μέσο όρο, 100 επιχειρήσεις κάθε εργάσιμη ημέρα. Αυτό προκύπτει από το γεγονός ότι από από τα 2009 μέχρι σήμερα ο αριθμός των επιχειρήσεων έχει μειωθεί κατά 244.714 σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Από τις 858.685 επιχειρήσεις το 2009 στο τέλος του 2016 έχουν φτάσει στις 613.973 επιχειρήσεις.
Η συντριπτική πλειοψηφία αυτών των 244.714 επιχειρήσεων που έκλεισαν είναι οικογενειακές επιχειρήσεις, οι οποίες μέσα στις δύσκολες συνθήκες που επικράτησαν τα τελευταία χρόνια, δεν τα κατάφεραν. Προφανώς, οι αιτίες είναι πολύπλοκες και δεν ομαδοποιούνται με απλά και εύκολα εργαλεία των ειδικών. Αξίζει να σημειωθεί όμως ότι μία από αυτές μπορεί να είναι (και η εμπειρία δείχνει ότι είναι) η διαδοχή στο τιμόνι της επιχείρησης.
Η αλήθεια είναι ότι όσοι ενδιαφέρονται και εργάζονται για την ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας και την ενίσχυση του ιδιωτικού τομέα, προσανατολίζουν όλο το περιβάλλον (επιχειρηματικό, επιστημονικό, ερευνητικό, φορολογικό, αναπτυξιακό και κοινωνικό) στο πώς να δημιουργήσει κανείς μια νέα επιχείρηση. Η ίδρυση, όμως, μιας νέας επιχείρησης δεν είναι η μόνη διαδικασία για μια καινούργια, σύγχρονη και ανανεωμένη επιχειρηματική δράση.
Υπάρχει και άλλος εναλλακτικός δρόμος για μια οικογενειακή επιχειρήση, αν θέλει να αποφύγει το κλείσιμο. Πολύ μικρή αξία δίνεται η στη διάσταση μια πολυετής επιχειρηματική δραστηριότητα να περάσει σε μια νέα εποχή και σε ένα καινούργιο ενάρετο παραγωγικό κύκλο, μέσα από την οργάνωση της διαδοχής και της συνέχισης του έργου κα της περνώντας από τον ιδρυτή/το δημιουργό ή τον παρόντα ηγέτη στη νέα γενιά στον ή την διάδοχο. Και όμως αυτό το “business case” θα μπορούσε να αποτελέσει ένα από τα κλειδιά του μέλλοντος για το μετασχηματισμό του επιχειρηματικού περιβάλλοντος. Όποιος έχει ασχοληθεί με το θέμα γνωρίζει ότι υπάρχουν σημαντικά προβλήματα θεσμικού και φορολογικού χαρακτήρα (όπως είναι π.χ. απαίτηση επανέκδοσης άδειας λειτουργίας ή η φορολογική επιβάρυνση της μεταβίβασης που είναι υψηλή για κάποιες κατηγορίες επιχειρήσεων).
Πρέπει όμως να αντιληφθούμε ότι το πιο κρίσιμο είναι η ανθρώπινη διάσταση. Οι τεχνικές συμβουλές για νομικά, φορολογικά ή οικονομικά ζητήματα, δεν εξασφαλίζουν μια επιτυχή διαδοχή, αν μια οικογένεια με επιχείρηση δεν είναι προετοιμασμένη, κοινωνικά, για τη διαδοχή.
Η προετοιμασία αφορά όλους όσους εμπλέκονται (συγγενείς εξ αίματος ή εξ αγχιστείας, μη συγγενικά πρόσωπα), ιδιοκτήτες οικογενειακών επιχειρήσεων αλλά και τα μέλη τους, θα πρέπει να αποκτήσουν γνώσεις και ικανότητες που ξεπερνούν τις οικονομικές και τεχνικές διαστάσεις στη διαδοχή. Οι επικοινωνιακές δεξιότητες στο περιβάλλον της επιχείρησης και της οικογένειας, ικανότητες στη λήψη αποφάσεων, η κριτική σκέψη, οι ικανότητες στη διαχείριση και επίλυση συγκρούσεων είναι μερικές από αυτές. Γιατί θα πρέπει να διαχειριστούν απλά και σύνθετα όπως είναι η αντίληψη που έχει ο «πατριάρχης» της επιχείρησης για τον ή την διάδοχο του. Για τις απαιτούμενες ικανότητες και δεξιότητες του ή της διαδόχου και τα διαφορετικά ταλέντα που απαιτούνται, τόσο για την περίοδο της προετοιμασίας και μετάβασης πριν από τη διαδοχή όσο και για μετά τη διαδοχή. Όπως επίσης και για την περίοδο προσαρμογής του «πατριάρχη» στην ιδέα ότι θα αφήσει το κουμάντο, περίοδος που συνήθως διακρίνεται από αναβλητικότητα αλλά και άγνοια.
Απαιτείται για όλους μια περίοδο μαθητείας, για την οποία χρειάζεται εκπαίδευση, προσαρμογή, συμβουλευτική υποστήριξη. Το έργο SUCCESS..ion που υλοποιείται με χρηματοδότηση από το Πρόγραμμα Erasmus+ της Ευρωπαϊκής Επιτροπής με εμπλοκή επιστημονικών και συμβουλευτικών φορέων από την Ελλάδα, τη Βουλγαρία, τη Γερμανία και την Ισπανία έχει αναπτύξει έναν εκπαιδευτικό μηχανισμό που προσφέρει αποτελεσματικές συμβουλές και υποστήριξη, εμπλέκοντας άμεσα τους ιδιοκτήτες επιχειρήσεων οικογενειακού χαρακτήρα, τους συμβούλους τους και τα μέλη της οικογένειας κατά την προετοιμασία, τον σχεδιασμό και την επιτυχή εκτέλεση της μεταβίβασης μιας επιχείρησης στην επόμενη γενιά. Στο πλαίσιο του προγράμματος στην Τρίτη 24 Οκτωβρίου διοργανώνεται στο Δημαρχείο Καλλιθέας ΔΩΡΕΑΝ σεμινάριο για τη Διαδοχή και τη μεταβίβαση στις οικογενειακές επιχειρήσεις σε συνέργεια με την ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. knowl για την Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση στο πλαίσιο της κοινωνικής πρωτοβουλίας “Mellon Επιταχυντής Δεξιοτήτων”, υπό την αιγίδα του Δήμου Καλλιθέας και με μέγα δωρητή το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Πληροφορίες & δωρεάν εγγραφή στο ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ εδώ.
Γιατί τελικά η διαδοχή σε μια οικογενειακή επιχείρηση είναι μια δύσκολη ανθρώπινη εξίσωση, που πρέπει να επιλυθεί σωστά.
* ο Δημήτρης Ζαφειριάδης είναι σύμβουλος επιχειρήσεων & Αντιπρόεδρος της ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. “knowl για την Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση”
